Türkiye Türkçesi ve Özbek Türkçesindeki ek eylemler üzerine

Abstract

Aslında Türkçenin birer lehçeleri olan Türkiye Türkçesi ve Özbek Türkçesi dilin tarihsel akışı içinde hem iç hem de dış etkenlerle değişmeye uğramış, dillerinde, özellikle söz varlığı ve ses bilgisi sisteminde değişiklikler meydana gelmiştir. Yine Özbek Türkçesi dil bilimi, Rus dil bilimi etkisi altında şekillenirken, Türkiye Türkçesi dil bilimi Avrupa, bilhassa Fransız dil bilimi geleneklerine uygun şekilde gelişmiştir. Bu yaklaşım farkları da aynı bir dilin bu iki standart değişkesinin ortak yönlerinin açıklanmasında da ayrılıklara yol açmıştır. Bu durum, Türkiye Türkçesi ve Özbek Türkçesinde en çok kullanılan ana yardımcı fiil, cevher fiil, ek eylem, ekfiil terimleriyle bilinen yapılarda da görülür. Kıyaslanmakta olunan yapılar her iki dilde de hem isimlere, hem fiillere eklenerek, kendine ait olan sözcük anlamına çeşitli alt anlamlı geçmiş zaman manasını katmak için kullanılır. Türkiye Türkçesinde imek fiilinin hikâye (idi), rivayet (imiş) ve şart (ise) şekilleri kullanılmaktadır. Özbek Türkçesinde ise emoq fiilinin edi, ekan, emish, emas olarak dört şekli mevcuttur. İlk bakışta Türkiye Türkçesi ve Özbek Türkçesindeki ek eylemler arasında benzerlikler olduğu anlaşılsa da, bunların incelenmesi, açıklanması, kullanımı, anlamları arasında farklılıklar olduğu görülmektedir. Üstelik bu ek eylemlerin görünüşteki benzerliğine rağmen, bunlar arasındaki dilbilgisel, anlamsal farklılıklar, kullanımına özgü durumlar, bu iki standart değişkenin ek eylemleri arasındaki ortaklıklar örneklerle karşılaştırma sürecinde de açığa çıkar.