O‘zbek va Turk tilshunosligida ega talqini

Abstract

O‘zbek va turk tillarining qiyosiy tadqiq etilishiga doir bir qator tadqiqotlar mavjud. Biroq bu ishlar asosan qiyoslanayotgan tillarning leksik va morfologik xususiyatlarining tadqiqini o‘z ichiga oladi. O‘zbek va turk tillarining sintaktik xususiyatlari, xususan, ega, eganing o‘zbek va turk tilshunosligidagi talqini va tadqiqi, ifoda materiallari solishtirilib o‘rganilmagan. Zero, turk tilshunosligida va o‘zbek tilshunosligida eganing talqinida tasniflanishida farqli yondashuvlar ko‘zga tashlandi. O‘zbek tilshunosligining rus tilshunosligi ta’sirida, turk tilshunosligining g‘arb tilshunosligi, asosan fransuz va nemis tilshunosligi ta’sirida shakllanganligi natijasida gapning bosh bo‘laklarini, xususan, eganing talqini va tadqiqida farqli yondashuvlarning tatbiq etilgani ko‘zga tashlanadi. Turk tilshunosligida ega vazifasida kelgan so‘zlar va so‘z birikmalarining leksik-semantik mazmuni, sintaktik qurshovi, sintaktik vazifasi ham diqqatga olinadi. O‘zbek tilshunosligida ega vazifasida kelgan so‘zlar va so‘z birikmalarining ko‘pincha jumladan ajratilgan holda o‘rganilganligi kuzatiladi. Bundan tashqari , o‘zbek tilida eganing tuzilishiga ko‘ra turlari ham tasniflangan. Bu maqolda o‘zbek va turk tilshunosligidagi eganing talqin qilinishi, eganing ifodalanish usullari qiyoslab o‘rganiladi, ular o‘rtasidagi umumiylik va tafovutlar aniqlanadi. O‘zbek tilshunosligida sintaktik birliklar tadqiqida qo‘llanilgan usullarga asoslangan holda qiyoslanayotgan tillardagi ega, uning struktur turlari, ifodalanish usullari o‘rganiladi. Eganing ifoda materiallari solishtirish jarayonida, bu vazifada kelgan so‘z turkumlarining grammatik xususiyatlari ham tavsiflanadi.

Özbek Türkçesi ve Türkiye Türkçesinin karşılaştırmalı incelenmesine ait birkaç araştırma mevcuttur. Ancak bu çalışmalar genel olarak karşılaştırılan dillerin leksik ve morfolojik özelliklerinin incelenmesini barındırır. Özbek Türkçesi ve Türkiye Türkçesinin sözdizimsel özellikleri, bilhassa, öznenin Özbek Türkçesi ve Türkiye Türkçesinin dilbiliminde yorumlanması ve incelenmesi, ifade malzemeleri karşılaştırılarak araştırılmamıştır. Zaten Özbek Türkçesi ve Türkiye Türkçesinin dşlbşlşmşnde öznenin yorumlanmasında ve sınıflandırılmasında farklı yaklaşımlar gözlemlenir. Özbek Türkçesi dilbiliminin etkisinde, Türkiye Türkçesi dilbiliminin Batı dilbilimi, genelde Fransız ve Alman dilbilimine etkisinde gelişmiş olduğu sonucunda, özne dâhil cümlenin tüm öğelerinin yorumlanması ve incelenmesine farklı yönlerden yaklaşıldığı göze çarpar. Türkiye Türkçesi dilbiliminde özne görevinde kullanılan kelimeler ve kelime öbeklerinin anlam özellikleri, cümlenin sözdizimsel bağlamı, yüklemin özellikleri de dikkate alınır. Özbek Türkçesi sözdiziminde özne görevinde kullanılan kelimeler ve kelimeler öbekleri çoğunlukla cümleden ayırt edilmiş şekilde incelenir. Aynı zamanda Özbek Türkçesi dilbiliminde özeninin yapısı bakımından sınıflandırılması da yapılmıştır. Bu makalede Özbek Türkçesi ve Türkiye Türkçesi dilbiliminde öznenin yorumlanması, öznenin görevinde kullanılan birimler karşılaştırılarak incelenir, onların arasındaki ortak ve farklı özellikler belirtilir. Özbek Türkçesi dilbiliminde kullanılan yöntemlerden yola çıkarak karşılaştırılmakta olunan dillerdeki özne, öznenin yapı bakımından çeşitleri, özne yerinde kullanılan birimlerin özellikleri araştırılır. Öznenin ifade malzemelerini karşılaştırma sürecinde bu görevi üstlenen kelime türlerinin gramer özellikleri betimlenir.