19. yüzyıla ait Çağatayca tıp metni

Abstract

Tarihin her döneminde sağlıklı kalma, hastalıklardan korunma, yaralarını sarma gibi konular insanın temel meseleleri olmuştur. Bu doğrultuda geliştirilen yöntemler, edinilen bilgi ve birikimler tıp bilimini ortaya çıkarmıştır. Başlangıçta şifahen aktarılan tıbbi bilgi ve birikimler yazının bulunmasıyla kayda geçirilmiş ve tıp metinleri ortaya çıkmıştır. Tıp metinleri hem halkın ihtiyaçlarına cevap veren hem de içerisinde yer alan bilgilerle çeşitli disiplinlerin çalışmalarına malzeme sunan önemli eserlerdir. Bu çalışmada, İsveç Lund Üniversitesi Kütüphanesi Jarring Koleksiyonunda Jarring Prov. 357 numarasıyla kayıtlanan eser doktora tezi olarak ele alınmıştır. Eserin yazarı ya da müstensihi belli değildir, temmet kaydında belirtilen H. 1299/M. 1881-1882 tarihinin ise eserin yazılış tarihi mi istinsah tarihi mi olduğu bilinmemektedir. 147 varak ve çoğunlukla 11 satırdan oluşan eser, dil özellikleri açısından Çağatay Türkçesinin son dönemini yansıtmaktadır. Eserin içerisinde humoral patoloji anlayışına dayalı hastalıklar ve bu hastalıkların tedavi reçeteleri sunulmuştur. Halk hekimliğine yönelik uygulamaları barındıran eserin son bölümlerinde bitkilerin Arapça Farsça-Türkçe karşılıkları, bitkiler ve hayvansal ürünlerin özellikleri ve Lokman Hekim’in hayatına yer verilmiştir. Çalışma, “Giriş, Çağatayca Tıp Metni Nüshaları Tanıtımı, İnceleme, Metin, Sözlük ve Sonuç” bölümlerinden oluşmaktadır. Giriş bölümünde Türk tıp tarihi dönemlerinin genel özelliklerine yer verilmiş ve bu dönemlerde yazılan tıp metinleri hakkında bilgiler sunulmuştur. 19. Yüzyıla Ait Çağatayca Tıp Metni bölümünde ele alınan eserin ana nüshası (Jarring Koleksiyonunda Jarring Prov. 357) ve destek nüshaları (Berlin ve İstanbul) tanıtılarak nüshaların birbiriyle ilişkisi değerlendirilmiştir. İnceleme bölümünde eserin dil özellikleri “Yazım Özellikleri, Ses ve Şekil Bilgisi” başlıkları altında incelenmiştir. Metin bölümünde eser, transkripsiyon harfleri kullanılarak Latin alfabesine aktarılmış; bu aktarımda destek nüshalardan (Berlin ve İstanbul) gerekli yerlerde destek alınmış ve dipnotlarda açıklamalar yapılmıştır. Sözlük bölümünde kelimeler, gramatikal dizin şeklinde verilmiş ve kelimelerin anlamlandırılmaları metin esas alınarak yapılmıştır. Sonuç bölümünde ise elde edilen bulgular değerlendirilmiştir. Hazırlanan doktora tezinin Türk dilinin tıbbi terminolojisine, Türk tıp tarihi ve folklor çalışmalarına katkı sunması amaçlanmaktadır.

In every stage of history, the issues of staying healthy, having protection against diseases, healing wounds have been the basic concerns of human beings. The methods developed, the knowledge and experience gained in this direction have brought about the science of medicine. The medical knowledge and experience that was transferred orally in the beginning, were recorded upon the invention of writing and medical texts emerged. Medical texts have been important works that both respond to the needs of the public and provide material for the studies of various disciplines with the information contained in them. In this study, the manuscript which is currently registered in the Jarring Collection of Swedish Lund University Library Jarring with number Prov. 357 has been handled as a doctoral thesis. The author or copyist of the work is not known, it is not known whether the date H. 1299/M. 1881-1882, which is stated in the temmet record, is the date of writing or the copy date of the work. The work, which consists of 147 leaves and mostly 11 lines, reflects the last period of Chagatai Turkish in terms of language features. In the study, diseases based on humoral pathology and treatment prescriptions of these diseases have been presented. The Arabic Persian-Turkish equivalents of plants, the characteristics of plants and animal products and the life of Lokman Hekim are included in the last chapters of the work, which contains applications for folk medicine (material and magical treatment methods). The study consists of “Introduction, Presentation of Copies of Chagatai Medical Texts, Analysis, Text, Dictionary and Conclusion” sections. In the introduction part, the general characteristics of the Turkish Medical History periods have been given and information about the medical texts written during these periods have been presented. In the part of Chagatai Medical Text of the 19th Century, the main copy (Jarring Prov. 357 in the Jarring Collection) and auxiliary copies (Berlin and İstanbul) by introducing the relationship of the copies with each other have been evaluated. In the analysis section, the language features of the work have been examined under the headings of “Writing Characteristics, Phonetics and Shapes”. In the text section, the work has been transferred to the Latin alphabet using transcription letters; in this transfer, support has been received from the auxiliary copies (Berlin and Istanbul) where necessary and explanations have been made in the footnotes. In the the dictionary part the words, have been given in the form of a grammatical index and the meanings of the words have been identified based on the text. In the conclusion part, the obtained findings have been evaluated. It is aimed that the prepared doctoral thesis will contribute to the medical terminology of the Turkish language, Turkish medical history and folklore studies.