Türk dünyası efsanelerinde kötülük

Abstract

“Türk Dünyası Efsanelerinde Kötülük” adını taşıyan bu çalışmanın amacı, bugün çok geniş bir coğrafyaya yayılan ve değişik zaman aralıklarında kurulmuş Türk devletlerinin, özerk yapıların ve diğer devletler bünyesinde varlığını sürdürmekte olan grupların efsanelerinde geçen kötülük motifini temelde halk bilimi çerçevesinde ancak bilim tarihi, dinler tarihi, felsefe, İslâm tarihi, sosyoloji, tarih ve teoloji gibi disiplinlerden de yararlanarak incelemektir. Tarih boyunca kötülük ve Tanrı ilişkisi hem felsefenin hem de teolojinin temel meselelerinden biri olmuştur. Özellikle Antik Çağ’dan 18. yüzyıla yani Aydınlanma Çağı’na kadar kötülük sadece din ve Tanrı’yla ilgili bir mesele gibi algılanmıştır. Tanrı, uzunca bir süre felsefeciler ve teologlar tarafından kötülük karşısında teodiseler yardımıyla aklanmaya çalışılmıştır. Ancak 18. yüzyılda bilimsel düşüncenin ve pozitivizmin gelişmesiyle kötülük problemini sadece Tanrı ve din ekseninde incelemenin yetersiz olduğunun farkına varılmış ve bu mesele disiplinlerarası bir yaklaşımla yeniden ele alınmıştır. 1755 yılında meydana gelen Lizbon Depremi'nde dinî bir tören için bir araya gelen birçok masum insanın hayatını kaybetmesiyle Tanrı ve kötülük ilişkisi farklı perspektiflerden sorgulanmaya başlanmıştır. Özellikle Immanuel Kant’tan sonra kötülük problemi artık sadece Tanrı’yla değil insanla da ilişkilendirilmiştir. 20. yüzyıla gelindiğinde ise insanın insana yaptığı en büyük kötülük olarak tasvir edilen Yahudi Soykırımı insanın kötülükle olan ilişkisini ön plana taşımıştır. Görüldüğü üzere İlk Çağ’dan bu yana kötülük durmaksızın insan hayatını etkilemeye devam etmektedir. Bu etki sadece insanın günlük hayatında görülmemekte sanatın ve edebiyatın gelişmesinde de tetikleyici bir güç olarak karşımıza çıkmaktadır. Örneğin insanlığa dair ilk bilgileri edindiğimiz mitlerin ana teması genellikle kötülüktür. Sözlü edebiyat dönemi örneklerinden olan mitler zamanla yerini efsanelere bırakmıştır. Bu çalışmanın konusunu da bugün yaklaşık iki yüz milyonluk bir nüfusla dünyanın dört bir yanına dağılan Türklerin efsaneleri oluşturmaktadır. Bu efsaneler; Türk dünyasının sacayaklarını oluşturan yedi bağımsız Türk devletine (Türkiye, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, Azerbaycan, Özbekistan, Kazakistan, Kırgızistan ve Türkmenistan) ve özerk, yarı özerk, muhtar cumhuriyetlerde yaşayan Türk topluluklarına aittir. Çalışma boyunca Türk dünyası efsanelerinde kötülüğün kaynağı, ortaya çıkışı, sonuçları ve ortadan kaldırılması disiplinlerarası bir yaklaşımla incelenmiştir. Bu çalışmada Türk dünyası efsaneleri, kötülük motifi ekseninde incelenirken Antik Çağ’dan günümüze kötü, kötülük, kötülük–Tanrı ve kötülük–insan ilişkisi göz önünde bulundurulmuştur. İslâmiyet öncesi ve sonrasında kötülük problemine olan yaklaşım farklılıklarının Türk kültürüne ve efsane metinlerine nasıl yansıdığı değerlendirilmiştir. Türk dünyasını içine alan devletlerden ve topluluklardan seçilen ve temsil değeri yüksek olan efsane metinleri kötülük türlerine (ahlakî kötülük, metafizik kötülük ve doğal/fizikî kötülük) göre sınıflandırılmış ve bu efsaneler içerisinde kötülüğün nasıl işlendiği analiz edilerek sonuca varılmıştır.

The aim of this study, titled "Evil in Legends of the Turkish World" is to examine the motif of evil in the legends of Turkish states, autonomous structures and groups that continue to exist within other states, spread over a wide geography and established at different time periods. The motif of evil in the legends of the Turkish world has been examined basically within the framework of folklore. However, other disciplines such as history of science, history of religions, philosophy, Islamic history, sociology, history and theology were also used.Throughout history, the relationship between evil and God has been one of the fundamental issues of both philosophy and theology. Especially from the Ancient Age to the 18th century, that is, the Age of Enlightenment, evil was perceived as an issue related only to religion and God. For a long time, philosophers and theologians have tried to justify God against evil with the help of theodicies. However, with the development of scientific thought and positivism in the 18th century, it was realized that examining the problem of evil only on the axis of God and religion was insufficient, and this issue was reconsidered with an interdisciplinary approach. When many innocent people gathered for a religious ceremony lost their lives in the Lisbon Earthquake in 1755, the relationship between God and evil began to be questioned from different perspectives. Especially after Immanuel Kant, the problem of evil is now associated not only with God but also with humans. In the 20th century, the Holocaust, which was depicted as the greatest evil inflicted on humanity, brought man's relationship with evil to the fore. As can be seen, evil has been continuously affecting human life since the Ancient Ages. This effect is not only seen in people's daily lives, but also appears as a triggering force in the development of art and literature. For example, the main theme of the myths from which we get our first information about humanity is usually evil. Myths, which are examples of the oral literature period, have been replaced by legends over time. The subject of this study is the legends of the Turks, who are scattered all over the world with a population of approximately two hundred million. These legends; it belongs to the seven independent Turkish states that form the pillars of the Turkish world (Turkey, Turkish Republic of Northern Cyprus, Azerbaijan, Uzbekistan, Kazakhstan, Kyrgyzstan and Turkmenistan) and the Turkish communities living in autonomous, semi-autonomous, autonomous republics. Throughout the study, the source, emergence, consequences and elimination of evil in the legends of the Turkish world were examined with an interdisciplinary approach. In this study, while the legends of the Turkish world are examined on the axis of evil motif, evil, evil, evil-God and evil-human relations from ancient times to the present are taken into consideration. It was evaluated how the differences in approach to the problem of evil before and after Islam were reflected in Turkish culture and legendary texts. Legendary texts with high representative value, selected from the states and communities of the Turkish world, were classified according to the types of evil (moral evil, metaphysical evil and natural/physical evil) and a conclusion was reached by analyzing how evil was committed in these legends.