Ortadoğu’da Türkmen Fakihler (İslâm hukukçuları)

Abstract

Türkmenler, Müslüman olduktan sonra kendilerinden önce Müslüman olma şerefinden dolayı Farslara ve Araplara saygı, Kur’an Dilinin Arapça olması ve müslüman topluma aidiyet hissi vb. sebeplerle çocuklarına Arapça ve Farsça isimler verdiler. Bu nedenlerle Türkmenler, Arap Kültürü ve Arapçadan önemli ölçüde etkilenmişlerdir. Diğer yandan özellikle Horasan ilim havzasında Türkmenlerin fazla olması, evlilik, komşuluk, birlikte yaşama, Türk talebe yetiştirme gibi bir takım sosyolojik sebeplerle de Arap fakihler; Türk ilim ve kültüründen zamanla etkilenmiş ve böylece Türkleşmişlerdir. Fakat yetiştirdikleri Türkmen talebeleri Türkmenler arasında İslamın yayılıp özümsenmesine katkı sağladığı gibi İslam Dünyasında ölümsüz fıkhi eserleri miras bırakmışlardır. Türk ve Türkmen kelimeleri birbirinin yerine kullanılmakta olup aralarında belirgin bir fark yoktur. Dolayısıyla biz bu tebliğimizde bu kavramları birbirinin yerine kullandık. Bu verilerden hareketle; birçok Fars ve Arapın Türklerle bir arada yaşaması, onlara hoca veya talebe olması, Türklerin Arap ve Fars ismi alması sebebiyle; artık yüzyıllar sonra bir fakihin Türk/Türkmen mi yoksa başka bir unsurdan mı olduğunun tespiti gerçekten zordur. Bu, ancak bir takım fakihler (Türk illerinde yaşıyor da o şehrin meskûnu daha çok Türkse gibi) faraziyelerle tespit edilebilir. Dolayısıyla yüzyıllara göre fakihleri sıralayarak hem bugünkü devlet sınırlarına hem de tarihteki Şam-Horasan İlim Havzaları gibi ilim bölgelerine göre fakihleri ele aldık. İslam hukuk tarihinde önemine binaen ilk on fakihin ayrıntılı bilgisini, diğerlerinin ise sadece tam ismi, muhtemel kavmî mensubiyeti ve fıkıh eserlerini verdik. Bu yönüyle etkisi günümüze kadar süren; tespit edebildiğimiz kadar sırf Türkmen/Türk, Türk olması muhtemel ve Türk Kültüründen etkilenmiş 120 adet fakih tespit ettik. Bunlardan nisbesinde “Türkmen, Türkistan” ifadeleri olup Türklüğü kesin olan sadece 4 fakih tespit ettik. Hatta bu meyanda; ortaokul ve liselerde okutulan din kültürü ve ahlak bilgisi kitaplarında adı “Müslüman-Türk Bilim Adamları” başlığı altında geçen İmam-ı A’zam Ebû Hanife’nin üçüncü dedesinin ismine nisbetle kuvvetle muhtemel Hint ve Fars kökenli olabileceğini ama Türklerin Fars isimlerini de çocuklarına koyması vesilesiyle Türk de olabileceğini tespit ettik.