Maveraünnehir'de IX-XII yüzyıllarda felsefî düşüncenin yaygınlaşması

Abstract

Amuderya (Ceyhun) ile Sırderya (Seyhun) arasındaki bu vadiye Arapça olarak nehrin ötesi anlamına gelen “Maveraünnehir”, bugün Özbekistan sınırları içerisindedir ve birçok medeniyete zemin olmuştur. Bilim, kültür ve yetiştirdiği bilim adamları ile önemli yer tutan Maveraünnehir, Ortaçağda İslam Medeniyeti alanında büyük bir gelişme göstermiştir. Mâverâünnehir tabiri IX. yüzyıldan itibaren Farsça kaynaklarda kullanılmaya başlanmıştır. Arapça metinlerde Mâverâü’l-Ceyhun ya da Haytal, Batı kaynaklarında “Transoxiana” diye anılan bölgeye bazı Türk müellifleri Çay-Ardı adını vermişlerdir. Modern dönemde Mâverâünnehir, Ceyhun ile Seyhun nehirleri arasında kalan yaklaşık 660.000 km2lik coğrafî bölgeyi ifade etmek için kullanılmaktadır. Mâverâünnehir’deki söz konusu gelişmeler VIII. yüzyıldan itibaren başlamış Moğol istilası sebebiyle XIII.-XIV.yüzyıllarda kesintiye uğramış, sonra Timur döneminde XIV-XV.yüzyıllarda tekrar devam ettirilmiştir. IX-X.yüzyıllarda tüm alanlarda yaşanan gelişmeler dünya medeniyet tarihinde önemli yere sahiptir. Bu dönemde Harezmi, Fergani, Saguni, Farabi, İbn Sina, Biruni, Maturidi, Buhari, Tirmizi, Semerkandi gibi Orta Asya şerhlerinin künyelerini taşıyan birçok meşhur İslam alimleri ve filozofları yetişmiştir. Entelektüel faaliyetlerin yaygınlaşmasında XI. yüzyılın başında 1004 yılında Harezm’de inşa edilen ve Biruni’nin başkanlık ettiği “Harezm Memun Akademisi”nin önemli yer tutmuştur. Bu makalede bu dönemde felsefî düşüncenin yaygınlaşması hakkında ana hatlarıyla bilgi verilmeye çalışılmıştır.

The valley located between the rivers of Amu-darya (Oxus) and Syr-darya (Jaxartes) is called Mawaraunnahr (“beyond the river”) in Arabic and now is located within the borders of Uzbekistan. It formed a basis for many civilizations. Mawaraunnahr has an important place due to the scientific and cultural activities it carried out and the scientists it raised. It represents a great intellectual development took place in middle ages within the area of Islamic civilization. The term of Mawaraunnahr is used since 9thcentury in Persian resources. The region is also called as Çay-Ardı by some Turkish writers along with difference terms used with reference to it in Arabic and Western sources such as Mawarau’l-Jeyhûn or Haytal and Transoxania respectively. The term of Transoxania is used, in modern period, to refer to the geographical area covering approximately 660.000 square kms between Oxus and Jaxartes. The intellectual developments in Transoxania are started in 8thcentury, have been interrupted by the Mongols’ invasion between 13thand 14thcenturies and reinitialized between 14thand 15thcenturies during Timurid era.Events that took place between 9thand 10thcenturies in all areas have important place within the history of world civilization. Many Islamic scholars and philosophers carrying the identity of Middle Asia like Khwarazmi, Farghānī, Fārābī, Avicenna, Sagunī, Bīrūnī, Bukhārī, Māturīdī, Tirmizīand Samarqandīhave been raised during this period. The “Khwarezm Ma’mūn Academy” which is built in Khwarezm at the beginning of 11thcentury (1004) and chaired by Bīrūnītakes an important place within the proliferation of intellectual activities in Transoxania.It is aimed, in this article, to give an outline of the proliferation of the philosophical thought within aforesaid period.