O‘zbek va Turk Tilshunosligida fe’l mayllarini tasniflash mezonlari

Abstract

O‘zbek va turk tillarida fe’l so‘z turkumining asosiy kategoriyalaridan bir mayl kategoriyasi hisoblanadi. Maqolada bu tillardagi so‘zlovchining obyektiv borliqqa bo‘lgan modal munosabatini ifoda etuvchi fe’l shakllari – mayllar o‘zaro qiyoslab tadqiq etish maqsad qilingan. Zero, mazkur masala maxsus tadqiqot obyekti bo‘lmagan. Har ikki til uchun umumiy bo‘lgan fe’l mayllaridan tashqari, o‘zbek va turk tillarida o‘ziga xos spesifik bo‘lgan, qiyoslanayotgan ikkinchi tilda mavjud bo‘lmagan mayl ko‘rsatkichlari bor. O‘zbek va turk tilshunosligida fe’l mayllarini tasniflash va o‘rganishda farqli yondashuvlar mavjud. Shu bilan birga turk tilshunosligida ham, o‘zbek tilshunosligida ham turli ilmiy manbalarda fe’l mayllarining turlicha tasniflangani kuzatiladi. Maqolada o‘zbek va turk tilshunosligida fe’l mayllarining tasniflaridagi mushtarakliklar va farqlar tahlilga tortiladi. O‘zbek va turk tilshunosligida xabar maylining boshqa fe’l mayllariga qarama-qarshi qo‘yilgani qayd etiladi. Natijada qiyoslanayotgan tillardagi mayl va zamon kategoriyalarining o‘zaro munosabati, ularning turlari, tuzilish tiplari, soni xususidagi fikr-mulohazalarida bir xillik yo‘qligi, hattoki, ayni bir fe’l shakli uchun butunlay farqli qarash bayon qilgani e’tirof etiladi. Misollar tahlili natijasida fe’l mayllaridagi obyektivlik va subyektivlik darajalarini mayllar va zamon shakllarini farqlash mezoni sifatida qo‘llash tasviya etiladi.

Özbek Türkçesi ve Türkiye Türkçesinde fiilin ana kategorilerinden biri fill kipleridir. Bu makalede Özbek Türkçesi ve Türkiye Türkçesi ana konuşmacıların nesnel varlığa yönelik modal tutumunu ifade eden fiil şekillerinin karşılaştırmalı olarak incelenmesini amaçlamaktadır. Çünkü bu konu şimdiye dek özel bir araştırma konusu olmamıştır. Her iki dil için de ortak olan fiil kipleriyle aynı zamanda karşılaştırılan ikinci dilde bulunmayan belirli kipler mevcuttur. Özbek Türkçesi ve Türkiye Türkçesi dilbiliminde fiil kiplerinin sınıflandırılması ve incelenmesi için farklı yaklaşımlar vardır. Aynı zamanda, Türkiye Türkçesi dilbiliminde de, Özbek Türkçesi dilbiliminde de fiillerin kiplerinin türlü bilimsel kaynaklarda farklı sınıflandırıldığı görülür. Makalede, Özbek Türkçesi ve Türkiye Türkçesi dilbilimindeki fiillerin kipleri arasındaki ortak ve özellikler incelemiştir. Özbek Türkçesi ve Türkiye Türkçesi dilbiliminde haber kipinin diğer kiplere konulduğu belirtilmektedir. Sonuç olarak, kıyaslanan dillerdeki kip ve zaman kategorilerinin etkileşimi, onların tasnifi, yapıları ve sayıları konusunda oy birliğinin olmadığı, hatta ki, aynı bir fiil formu için tamamen farklı yorumların öne sürüldüğü anlaşılır. Örneklerin analizi sonucu olarak, nesnelliğin ve öznelliğin derecelerinin fiil kiplerinin ve zaman şekillerinin sınıflandırılması için bir kriter olarak kullanılması önerilmiştir.