Endülüs Müslümanlarının Avrupa tarım literatürüne katkılarına bir örnek İbnü'l-Avvam'ın Kitabü'l-Filâha adlı eseri ve tarihi değeri

Abstract

İslam dünyasının tarım el kitapları (Kitâbü’l-Filâha) ile tanışması tercüme faaliyetleri sırasında gerçekleşmiştir. Demokritos’un Kitâbü’l-Filâha’sı, Apsyrtus’un Kitâbü’l-Filâha’sı, Golinos’un Kitab fi’n-Nebat ve makale fi istihraci miyah el-haşayiş adlı kitapları, Anatolius ve Tyanalı Apollinus’un Kitâbü’l-Filâha’ları bilinmeyen mütercimler tarafından Arapçaya çevrilmiştir. Arap dünyasında Kustas er-Rûmî diye bilinen Cassianus Bassus’un eseri de bu dönemde Yunancadan çevrilen tarım kitaplarındandır. Aristo’nun Kitab fi’n-Nebat’ı Huneyn tarafından tercüme edilmiş Sabit tarafından da ıslah edilmiştir. Bu faaliyetlerin dönüm noktasını İbn Vahşiyye’nin Kitabü’l-Filahati’n-Nabatiyye’yi tamamlaması oluşturmuştur. Bu çok büyük eser, bazısı miladi ilk asırlara kadar geriye giden ve yazarları bilinmeyen Süryanice tarım eserlerinin bir çevirisi görünümündedir. Ancak İbn Vahşiyye, bu esere kendi zamanındaki Dicle-Fırat vadileri tarım uygulamalarını yansıtan birçok yeni materyal eklemiştir. Erken dönem çalışmaları Arap dünyasını antik düşünürlerin tarım bilgileriyle tanıştırmış ve bazıları buna İslami dönemde toplanan yeni bilgileri eklemiştir. Daha orijinal ve ve antik geleneklere daha az dayanan eserler İslam dünyasının birçok bölgesinde ortaya çıkmıştır. Bunların en eskileri XI. Yüzyılın sonlarında beş önemli bilim adamı tarafından Müslüman İspanya’da yazılmıştır. İbn Vafid, İbn Bessal, İbn Haccac elİşbilî, Ebü’l-Hayr el-İşbilî ve Tığneri. Birbiriyle temasta olan bu müelliflerin eserleri, içinde değişen derecede eski metinlere ve gözlemsel seyahat, bitki inceleme, deney ve halk bilimi çalışması sonucunda toplanan yeni materyale vurgu yapılan bilimsel tarımla ilgili bir ekol oluşturdu. Bu yazarların birçoğu, topraklarını bazen botanik bahçelerine ve deneysel çiftliklere çevirdikleri hükümdarların himayesi altındaydı. İspanyol-Arap ziraat yazılarının kapsamlı ilmi eseri XII. Yüzyılın ikinci yarısında yaşayan İbnü’l-Avvam’ın Kitâbü’l-Filâha’sıdır. Otuz beş bölümlük eserin birçok elyazması günümüze ulaşmış ve son iki yüzyıl boyunca hem Arapçası hem de çeşitli dillere çevirileri pek çok kez yayımlanmıştır. 998 (1590) da Muhammed b. Mustafa b. Lütfullah tarafından Türkçeye çevrilen eser, İbn Vahşiyye’yi ağırlıklı olarak kullandığı gibi, sık sık müellifin İspanyol-Arap seleflerinden söz etmektedir. Bu kitap, daha eski eserlere sıkça atıfta bulunmasına rağmen Cenevre Üniversitesi’nden Lucie Bolens tarafından çok orijinal bir eser olarak gösterilmiştir. Eserin ilk otuz bölümü bitkilerin, beş bölümü ise evcil hayvanların yetiştirilmesine ayrılmıştır. Ziraatla ilgili kısımda elli beşi meyve ağacı olmak üzere 585 bitki tanıtılmakta ve aşı yapma tekniği, toprağın yapısal özellikleri, gübreleme usulleri, ağaç ve üzüm kütüklerine arız olan çeşitli hastalıkların belirti ve görünüşleriyle tedavi yolları gibi konular açıklanmaktadır. Kitabın kaynakları arasında Ebu Ömer İbn Haccac el-İşbilî, Ebü’l-Hayr el-İşbilî, İbn Bessal, Arib b. Sa’d, Ebu Hanife ed-Dineverî, Câhiz gibi âlimlerin eserleri bulunmaktadır.

Islamic world acquainted with the agricultural manuals (Kitâbü’l-Filâha) during the translation activity. Kitâbü’l-Filâha of Demokritos, Kitâbü’l-Filâha of Apsyrtus, Kitab fi’n-Nebat and makale fi istihraci miyah el-haşayişof Golinos, Kitâbü’l-Filâha of Anatolius and Apollinus were translated into Arabic by unknown translators. Known in the Arab world as Kustas er-Rûmî of Cassianus Bassus is one of the translated agriculture books in this period from Greek. Aristo’s Kitab fi’n-Nebat has been translated by Huneyn and improved by Sabit. The turning point of these activities is completion of the İbn Vahşiyye’s Kitabü’l-Filahati’n-Nabatiyye. This huge work look likes unknown agricultural Syriac works of translation as far back as the first century. But, İbn Vahşiyye has added many new materials that reflect the farming practices of the his own times Tigris-Euphrates valley. Early time works introduced to Arab world some agricultural information. Some of the ancient philosopher has added to this some new information in this Islamic era. More original works of the Islamic world has appeared in many parts of the world. Their oldest one has been written by five prominent scientist in Muslim Spain at the end of the XIth century. İbn Vafid, İbn Bessal, İbn Haccac el-İşbilî, Ebü’l-Hayr el-İşbilî and Tığneri. The works of these authors are in contact with each other created a school related to agriculture including with experiment and folklore studies, plant inspection, observational travel and the ancient texts. Many of these writers was under the patronage of the monarch. They turned to the botanical gardens and experimental farm lands of monarch. İbnü’l-Avvam’s Kitâbü’l-Filâha is the comprehensive work of Spanish-Arab studies in the second half of the XII nd century. Thirty-five-parts work of manuscripts have translated both in Arabic and various languages and have been published many times reaching present-day. In this work İbn Vahşiyye is mainly used and author often speaks of Spanish-Arab predecessors. This work translated into Turkish by Muhammad b. Mustafa b. Lütfullah in 998 (1590).This book, although there was often referring to earlier Works, it was shown an original work by Lucie Bolens from the University of Geneva. The first three sections of the book is related with the plants and five sections of it is dedicated to the cultivation of the pets. In the section on agriculture, 585 plants are introduced and fifty-five of them are fruit trees.Various diseases of trees and grapevines owned, vaccination technique, structural characteristics of the soil, fertilization procedures and treatment methods are explained. There are works of Ebu Ömer İbn Haccac el-İşbilî, Ebü’l-Hayr el-İşbilî, İbn Bessal, Arib b. Sa’d, Ebu Hanife ed-Dineverî and Câhiz as the sources of book.