Sadru’l-İslâm döneminde Hulefâ-yi Râşidîn Tevkî‘leri: analitik bir çalışma

Abstract

Tevkî‘ler; halife veya yardımcısı tarafından halkın kendilerine arz ettiği bir zulüm veya şikâyet ve benzeri türdeki yazılara açık, kısa ve beliğ ibarelerle veya konu ya da yazarının kültürüne göre uzun bir ibareyle yazılan ifadelerdir. Tevkî‘ler, avam veya havasın işlerine dair bir meselede yazılmış olan ve içerisinde bir şikâyet, bir rica veya bir talep bildirilen ya da bir görüş bildirilen yazıların alt kısmına halife veya veliyyu’l-emr tarafından kısa ve beliğ ifadelerle yazılan ibarelerdir. Zira hüküm sahibi şahsın doğal olarak uzun cevap yazmaya vakti bulunmamaktadır. Nitekim halifelere arz edilmiş yığınla mektuplar bulunmaktadır ve bunların hepsi de hızlı bir şekilde cevaplanmayı beklemektedir. İşte bu sebeple tevkî‘ler hem kısa hem de yeterli sözler olmuşlardır. Tevkî‘lerin, Arap siyaseti ve edebiyat dünyasında önemli bir yeri vardır. Bu tür, İslamî asırlarda belâgat alanındaki gelişim şekillerinden birini temsil etmektedir. Yazım türü olarak halife, emir ve valilere özgü yazılar olduğu ve siyasi çevrelerde yaygın olarak kullanılıp havas arasındaki seyrini sürdürdüğü için tevkî‘leri, halife, emir ve valilerin belâgatinin bir ölçütü saymak mümkündür. Bu, birçok eleştirmenin gözünde edebiyatın kıymetini arttıran bir niteliktir. Çünkü eleştirmenler, en hayırlı edebiyatın avamın anladığı, havassın da kendisinden razı olduğu edebiyat olduğunu düşünmektedir. “Tevkî‘ müstakil bir edebî sanat olup kendine özgü nitelikleri bünyesinde barındırmaktadır. Meramı tebliğ etme unsurları bu türde fazlasıyla bulunmaktadır. Bu yazım türü, üstten alta doğru yönelen otoriter bir yazım türüdür. Tevkî‘ler, güçlü yapıları, etkili otoriteleri ve sağlam ifade tarzları ile diğer edebî türlerden ayrılır. Tevkî‘ler, etkili hitabete sahip kişilerden sadır olur. Tevkî‘lerde katı bir ciddiyet vardır. Tevkî‘lerin vakasına ve içerisinde doğduğu kaba baktığımızda bunların nefsî ve siyasî etkilerini hissederiz. Tevkî‘ler, hakikatte devletin bütün resmi işlerindeki siyasetinde, toplumsal yöne ve vatandaş işlerine dair hususlarla ilintili olan konularda etkili olmuşlardır. Bazen tevkî‘ler, bir mazlumun bir bağiye veya zalime yönelttiği şikâyetleri az sayıda kelimeyle kaleme alan risale veya hitaplar olarak karşımıza çıkmaktadır. Böyle bir kimse onu okur okumaz, özellikle de bu yazı kendisinden üst konumda olan birinden veya halife veya validen gelmişse bunu gördüğünde korkudan ürperirdi. İşte bu sebeple mazlumların şikâyetlerini ele alan tevkî‘ler, “mana bakımından şifa veren, onların gördükleri zulmü ortaya koyan ve taleplerinin başarısını ilan eden tarzda kaleme alınmıştır.” Bu araştırma, Râşit halifeler Hz. Ebubekir (öl. 13/634), Hz. Ömer (öl. 23/644), Hz. Osman (öl. 35/656) ve Hz. Ali’nin (öl. 40/661) tevki‘ örneklerindeki delalet ve metinsel bağlamları, bununla birlikte söz konusu tevkî’lerin genel bağlamlarını incelemekte ve bu tevki‘ örneklerini otorite, fesahat (belagat) ve adalet vasıflarına sahip olan göndericileriyle ilişkilendirmeyi amaçlamaktadır. Bu tevki‘ metinlerinin alıcı tarafından metne herhangi bir ekleme veya metinden herhangi bir azaltma yapılmaksızın tam bir zarafet içerisinde; farkındalık, önsezi ve sorumlulukla ele alınması gerekmektedir. Araştırma, tevki‘in üretim sahasını ele almakta ve bununla birlikte bu metinlerin içerdiği tefsir ve istişhatlar yönünden ifade şekillerini incelemektedir. Bu özelliklerinin yanı sıra araştırmada, ifadelerini dile dökmek ve içerdiği belagat vecihleri ile metinsel farklılıklarını ortaya koymak amacıyla belirli bir risaleyi ifade eden tevki‘ metinlerine başvurulmuştur. Araştırma neticesinde Râşit halifelerin tevki‘ metinlerini, söz konusu metinlerin bağlamları ve üretim sahalarıyla uyumlu olacak şekilde; bilgelik, ikna, îcâz, telkin, yoğunlaşma, açık fikirlilik ve kapalılıktan kaçınma gibi vasıflarla ve bir hedefe uygun olarak kaleme aldıkları görülmüştür. Tevkî’lerin manaya odaklanma ve yoğunlaşma şeklinde bir kalıp etrafında dönen, süzülmüş güzel lafızlara ve lafzın açıklığı ve mananın edebî yönünü cem eden üretken ve canlı bir dil meydana getirme noktasında ilham kaynağı niteliğindeki kelimelere dayanan ve böylece mesel konumuna giren faydalı cümleler olduğu ortaya çıkmıştır. Râşit Halifeler, tevkî‘ sanatının yayılmasına katkı sağlamışlardır. Halifelerin bu tevkî‘ metinlerini, söz konusu metinlerin bağlamları ve üretim sahalarıyla uyumlu olacak şekilde; bilgelik, yoğunlaşma, açık fikirlilik ve kapalılıktan kaçınmayla birlikte bir hedefe uygun olarak oluşturdukları görülmüştür. Bu şekilde de onlar, birçok siyasi ve toplumsal meseleyi çözme noktasında bu tevkîleri belli bir hedef doğrultusunda kullanmışlardır.