Firdevsü’l-İkbal’de geçen ”aral, atav, töbek/tübek” sözcükleri üzerine

Abstract

Hive Hanları tarihini anlatan Klasik dönem sonrası Çağatay Türkçesi ile yazılan Firdevsü’l-ikbâl’i yalnızca tarihî bir metin olarak görmemek gerekmektedir. Yazarı Şir Muhammed Mirab Mûnis (1778-1829); hanlık teşkilatı, Hive’de yaşayan halkların etnik yapısı, dilleri, kültürel değerleri, tarım ve ticareti, coğrafyası, önemli kişileri vs. hakkında da bilgiler vermektedir. Bu bakımdan eserde yazıldığı dönemin coğrafi bilgilerine de rastlanılmaktadır. Bu makalede Firdevsü’l-ikbâl’in 156b-336a varakları arasında “ada” anlamında geçen aral, atav, töbek/tübek sözcükleri ele alınmıştır. Çalışmada ele alınan sözcüklerin Firdevsü’l-ikbâl (156b-336a)’deki karşılıkları verilmiş, eserde kaç kez geçtiği (sıklığı) belirtilmiş, eserden tanık cümleler paylaşılmıştır. Bu çalışmada amaç, ele alınan sözcüklerin Klasik dönem sonrası Çağatay Türkçesi eserlerinden biri olan Firdevsü’l-ikbâl’de hangi bağlamda ve sıklıkta geçtiğinin ortaya konularak Çağatay Türkçesinin söz varlığı ile ilgili çalışmalara katkı sunmak; Mûnis’in Firdevsü’l-ikbâl’de Hive’nin coğrafyası ve iklimi hakkında verdiği bilgilere, Hive’deki coğrafi adlandırmalara dair yaptığı açıklamalara dikkat çekmektir.

Firdaws al-Iqbâl, narrating the history of Khanate of Khiva in PostClassical Chagatai Turkish language, should not be considered only as a historical text. The author Shir Muhammad Mirab Mûnis (1778-1829) provides information about many other topics, such as organization of the Khanate, ethnicity of people in Khiva, their languages, their cultures, agriculture and commerce, geography of the Khanate, important persons of the time etc. In this respect, geographical data of the time is also available in the work. This study deals with the words aral, atav, töbek/tübek, which basically mean “island”, in 156b and 336a sheetes. The words which are dealt with in the study are presented with their counterparts in the abovementioned sheets in Firdaws al-Iqbal, and with their frequency of use in the sheets and some sentence samples are also demonstrated. The aim of this study is to contribute to the studies on vocabulary of Chagatai Turkish by revealing how often and in which contexts the words that are discussed in this study are used in Firdaws al-Iqbal, and also to highlight the information and explanations that the author Mûnisreports regarding the Khiva’s geography and climate and how they were termed in Khiva.